صدقه و آثار اجتماعی و معنوی آن

یکی از آموزه های دستوری قرآن، صدقه است. در بسیاری از روایات، صدقه با دو اثر جذب منفعت و دفع بلا مورد تاکید قرار گرفته است. از این رو صدقه دادن در هر روز به ویژه برای دفع بلا و رفع گرفتاری ها به عنوان مستحب معرفی شده و از مومنان خواسته شده تا با صدقه دادن خود را بیمه کنند.
یکی از آموزه های دستوری قرآن، صدقه است. در بسیاری از روایات، صدقه با دو اثر جذب منفعت و دفع بلا مورد تاکید قرار گرفته است. از این رو صدقه دادن در هر روز به ویژه برای دفع بلا و رفع گرفتاری ها به عنوان مستحب معرفی شده و از مومنان خواسته شده تا با صدقه دادن خود را بیمه کنند. در این نوشتار کوتاه نویسنده با نگاهی به آیات قرآنی کوشیده است تا آثار متعدد و متنوع صدقه دادن را تبیین کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

شخصیت اجتماعی انسان
انسان موجودی اجتماعی است. خاستگاه اجتماعی بودن انسان هر چیزی که باشد، نمی تواند اجتماع گرایی انسان را از حالت طبیعی بودن بیرون برد. به این معنا که انسان به گونه ای آفریده شده که نمی تواند به دور از اجتماع زندگی کند.

کوچک ترین واحد اجتماعی که انسان بدان نیاز دارد، واحد خانواده است که ترکیبی از زن و شوهر است؛ زیرا همان گونه که قرآن تبیین کرده است، زوجیت اصل جاری در جهان است و هر موجودی در جهان به صورت جفت آفریده شده و این خود بدان معناست که اجتماع امری طبیعی و تکوینی است که از آن گریزی نیست.
با این همه انسان به سبب شرایط خاص وجودی و زیستی، به گونه ای آفریده شده که نیاز با هم بودن در وی تقویت شده و نمی تواند به دور از اجتماع نه تنها به کمال برسد بلکه نمی تواند زندگی کند. از این رو می کوشد تا به هر شکلی شده به اجتماع پیوند بخورد.
گرایش ذاتی انسان به اجتماع موجب می شود که هرگونه واگرایی اجتماع امری ناپسند، زشت و ضدطبیعت عادی شمرده شود و کسانی که از اجتماع گریزان هستند به عنوان انسان های بیمار و دور از شخصیت انسان طبیعی شناخته شوند.
علل و عوامل درونی و بیرونی موجبات واگرایی انسان از اجتماع می شود، چنان که علل و عوامل درونی و بیرونی موجب افزایش همگرایی اجتماعی شده و تمایل و گرایش افراد را به اجتماع تقویت می کند. یکی از مهم ترین علل و عوامل همگرایی اجتماعی برآورد نیازها و پاسخ به خواسته های عاطفی و مادی یک دیگر است. از این رو در جامعه پذیری بر آن تاکید می شود و به کودکان و نوجوانان آموزش داده می شود تا چگونه نیازهای عاطفی و مادی یک دیگر را برآورده ساخته و همدل و همیار و همکار یک دیگر باشند.
قرآن به سبب این که کمال انسانی را در همگرایی اجتماعی می داند و انسان را در قالب انسان اجتماع تصویر و ترسیم می کند، علل و عوامل همگرایی را مورد توجه ویژه قرار داده و راهکارها و آموزه های شناختی و دستوری چندی را ارایه داده تا این مساله تحکیم شود. این گونه است که تعاون و همکاری در کنار احسان و انفاق و صدقه معنا و مفهوم خاصی در آموزه های اسلامی و قرآنی یافته است.
اگر انسان کامل را انسان اخلاقی بشماریم، دست یابی به انسان اخلاقی تنها در محیط اجتماع شدنی است؛ بر این اساس مجموعه آموزه های اسلامی و قرآنی چیزی جز مکارم اخلاقی نیست و ماموریت و فلسفه بعثت همان تبیین مکارم اخلاقی و تکمیل آن در جامعه به وسیله آموزش های شناختی و تربیتی است. از این رو پیامبر(ص) می فرماید: انی بعثت لاتمم مکارم الاخلاق، برای اکمال و اتمام مکارم اخلاقی برانگیخته شده ام.
انفاق در کاربردهای قرآنی، ناظر به پاسخ گویی به نیازهای دیگران در ابعاد عاطفی و مادی است. چنان که احسان و دیگر فرمان ها و آموزه های دستوری نیز این گونه می باشد و ناظر به عمل اجتماعی انسانی است.
اجتماع و همگرایی در قرآن و اسلام چنان ارزشمند و با اهمیت تلقی شده است که حتی مفهوم ایثار به معنای گذشت از خود برای دیگران، جایگاه خاص یافته و یکی از راه های دست یابی به کمال انسانیت و رسیدن به مقام عبودیت ربوبی و خلافت طولی الهی، ایثار دانسته شده است که این معنا در سوره انسان (دهر) به خوبی تبیین و تحلیل شده و راهکارهای دست یابی به آن از ابعاد و جهات مختلف بیان گردیده و آثار و پاداش های مادی و معنوی از جمله تقرب به خدا و متاله شدن برای آن ذکر شده است.
صدقه یکی از علل و عوامل افزایش همگرایی اجتماعی انسان است که در قرآن به عنوان راهکاری در این مسئله مطرح و مورد تشویق و ترغیب قرارگرفته است. در ادامه مقاله ابعاد و آثار اجتماعی و معنوی این سنت اسلامی بر پایه تحلیل قرآنی تبیین می شود.

گستره معنایی صدقه
صدقه، چیزی است که انسان به قصد قربت از مال خود خارج می سازد. (مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص480)
برخی در تعریف آن گفته اند که صدقه، مطلق انفاق در راه خداست، چه انفاق از امور واجب چون زکات و خمس باشد و یا امری مستحب باشد. (المیزان، علامه طباطبایی، ج2، 397)
در برخی از آیات قرآنی، زکات واجب اموال به عنوان صدقه بیان شده، چنان که گاه از انفاق نیز به صدقه تعبیر می شود. براین اساس تفاوت معنایی میان صدقه و انفاق و زکات نیست و می توان گفت که صدقه معنای عام و گسترده ای دارد که شامل هرگونه اخراج مال در راه خدا می شود.
با این همه آن چه در این جا مراد و منظور است تنها مفهوم نخست از صدقه است که از مفردات راغب نقل شده است. به این معنا که مراد ما در این جا از صدقه تنها مالی است که شخص به قصد تقرب الی الله به دیگری می دهد.

ارزش و اهمیت صدقه
برای شناخت اهمیت و ارزش صدقه می توان به آثار و کارکردهای اجتماعی و معنوی و یا همان کارکردهای دنیوی و اخروی آن اشاره کرد. از این رو، بازخوانی آثار و کارکردهای صدقه به معنای شناخت ارزش و اهمیت صدقه در اندیشه اسلامی و فرهنگ قرآنی می باشد.

صدقه ارزشی
چگونه می توان اخراج مالی را صدقه دانست و برای آن ارزش مادی و معنوی تعیین کرد؟
قرآن، زمانی صدقه را ارزشی می شمارد که دارای شرایط خاص باشد. به این معنا که هر گونه اخراج مال و بخشیدن آن به دیگری نمی تواند مصداق صدقه باشد و باید ارزش و آثاری را که تبیین می شود درپی داشته باشد. از این رو خداوند در آیه 264 سوره بقره، ایمان به خدا و آخرت را شرط ارزشمندی صدقه می شمارد و اگر صدقه به قصد تقرب الی الله باشد، آن را از بهترین کارها و ارزشمندترین امور می داند (بقره آیه280و مجادله آیه12) بر این اساس آن چه ملاک ارزش گذاری قرار می گیرد حجم و مقدار صدقه نیست بلکه ارزشمندی صدقه به کیفیت و نیت شخص است. (توبه آیه79)
همین شیوه ارزیابی است که صدقه را در جایگاه بسیار متفاوت قرار می دهد. اگر شخص با نیت تقرب و شکرگزاری از نعمت به صدقه دادن اقدام کند در جایگاه کسی قرار می گیرد که به عبادت صرف و محض پرداخته است. لذا خداوند در آیات 31 و 32 سوره قیامت، صدقه را در کنار نماز قرار می دهد و همان کارکردهای نماز را برای چنین صدقاتی برمی شمارد.
خداوند صدقه دادن انسان ها مؤمن را نشانه ای از شکرگزاری شخص در برابر نعمت های الهی و پیروی از اوامر او می شمارد (بقره آیه276). بنابراین نمی توان صدقه را تنها یک امر ساده و معمولی ارزیابی کرد بلکه می بایست در راستای عبودیت محض تحلیل کرد.
از آن چه گفته شد می توان به این نتیجه گیری قطعی رسید که صدقه به معنای اخراج صرف مال نیست بلکه مراد از آن اخراج مال به قصد تقرب الی الله است. این گونه است که خداوند در آیه 18 سوره حدید و نیز 264 سوره بقره، اخلاص را به عنوان شرط ارزش گذاری صدقات برمی شمارد و هرگونه پاداش و تاثیر و کارکردی را مبتنی و منوط به اخلاص صدقه دهنده می داند.
بنابراین، آن چه به معنای کارکردها و یا آثار مادی و معنوی و یا اخروی و دنیوی صدقات در ادامه مطلب می آید، در حقیقت تنها زمانی است که شرط اخلاص و تقرب در آن ملحوظ باشد.

کارکردها و آثار صدقات
بی گمان انسان مومن می کوشد تا با هر کاری خود را به خدا نزدیک کند و تقرب به وی را به عنوان اصل اساسی هر عملی قرار می دهد؛ زیرا خود را فقیر ذاتی می یابد و خداوند را غنی بالذات می شمارد که اگر بخواهد از هر نقصی به کمال مطلقی برسد می بایست از راه انجام کارهایی باشد که مورد رضایت و خشنودی اوست.
بنابراین شدن کمالی و تقرب به خداوند، عامل هر حرکتی است که انسان انجام می دهد؛ زیرا کمال خویش را در این تقرب می جوید و تقرب را نیز تنها در کارهایی می یابد که مورد رضایت و خشنودی اوست.
به سخن دیگر، عامل و انگیزه نخست و اصلی برای مومنان در کارهای خویش تقرب به خداوند است و امور دیگر در درجه دوم اهمیت قرار می گیرد.
گرایش ذاتی انسان به کمال و جست وجوی راه های دست یابی به آن، موجب شده که قرآن آثار و کارکردهای مربوط به این حوزه را مقدم بر حوزه های دیگر قرار دهد.
مشکل و دغدغه اصلی انسان مومن در زندگی خویش این است که کاری نکند که خداوند از وی ناخشنود گردد و یا کاری انجام دهد که خشنودی او را سبب شود.
خداوند، در آیه 271 سوره بقره صدقه دادن را عاملی مهم برای محو گناهان انسانی می شمارد تا این گونه فرصتی به بشر بدهد تا خود را از هر گونه زشتی و گناه تخلیه کند.
چنین مومن فرصت می یابد تا پس از تخلیه و تکفیر گناهان خویش، گام در طهات نفس بردارد و به پالایش روح و روان خویش از هرگونه آلودگی ها دست یابد.(مجادله آیه 12)
بنابراین می توان گفت که دو کارکرد اساسی صدقه دادن، تخلیه و تحلیه (خالی شدن از گناهان و آراسته شدن به فضایل) است. به این معنا که انسان را از هرگونه پلیدی و گناه شست و شو داده و پالایش می کند و اجازه می دهد تا خیراتی که از سوی خداوند نازل می شود آثار خود را به خوبی نشان دهد. از این رو خداوند در آیه 276 سوره بقره صدقه دادن را عامل برکت و افزایش توانمندی های مادی و معنوی برای رشد و تعالی بشر معرفی می کند و در آیات 271 و 280 سوره بقره و نیز 18 سوره حدید و 12 سوره مجادله، تاثیر و بازگشت هرگونه آثار مثبت را به صدقه دادن منوط می کند.
انسان با طهارت نفسی که از راه صدقه دادن کسب می کند و نیز برکت یابی از طریق صدقه، گامی بلند برای تقرب به خدا برمی دارد و در نزد خداوند محبوب می شود و از آثار محبت خداوند بهره مند می شود.
یکی از آثار جلب و جذب محبوبیت خداوند، قرار گرفتن در گروه صالحان است. (توبه آیه 75 و منافقون آیه 10)
ورود به جرگه صالحان به معنای آن است که چنین شخصی دارای کارکردهای اجتماعی است و نقش خود را در جامعه به خوبی ایفا می کند؛ زیرا صالح در کاربردهای قرآنی به کسی گفته می شود که اعمال و رفتار وی در حوزه های فردی و اجتماعی براساس اصول هنجاری باشد و برخلاف اصول عقلانی و عقلایی و شرعی، عملی را انجام ندهد.
به سخن دیگر، انسان پس از طهارت یابی درونی و تزکیه باطن، در شرایطی قرار می گیرد که در عمل اجتماعی و رفتارهای بیرونی در مسیر کمالی قرار می گیرد.
خداوند در آیات278 و 280 سوره بقره، بخشش بدهی وامدار تهیدست را از مصادیق صدقه و امری پسندیده معرفی می کند. این، بخشی از کارکرد اجتماعی صدقه است. به این معنا که شخص را در مسیر همدلی و همگرایی اجتماعی قرار می دهد که از راه گذشت و بخشش بدهی وامدار تهیدست به دست می آید.
از دیگر مصادیقی که قرآن برای صدقه برمی شمارد می توان به بخشش خون بها از سوی خانواده مقتول (نساء آیه92) و عفو از قصاص و چشم پوشی بدون دریافت بهایی در برابر آن (مائده آیه45) اشاره کرد که ناظر به مسایل اجتماعی است.
انسان با این گونه اعمال می تواند هم حافظ آبرو و حیثیت اشخاص باشد (بقره آیه263 و آیات دیگر) و هم زمینه حفظ آبروی خویش با جلب محبت و رضایت خداوندی را فراهم آورد؛ زیرا خداوند آبروی کسی را حفظ می کند که آبروی مؤمنی را حفظ کند.

صدقه در روایات
در روایات صدقه به عنوان امری مستحب چنان مورد تأکید قرار گرفته است که می توان آن را در زمره مستحبات موکد برشمرد.
«امام صادق(ع) فرمود: برای شیطان هیچ چیز از صدقه دادن مؤمن گران تر نیست. و صدقه قبل از آن که به دست بنده برسد، در دست پروردگار متعال قرار می گیرد.» (وسایل الشیعه، ج9، ص406)
آن حضرت(ع) در بیان ارزش و اهمیت صدقه دادن به این نکته اشاره می کند که صدقه از چیزهایی است که خداوند خود به طور مستقیم آن را از بنده می پذیرد و پیش از آن که دست سائل به آن برسد در دستان خداوند قرار می گیرد. در یکی از فرمایش های آن حضرت(ع) آمده است که: «خدای متعال چیزی را خلق نکرد مگر آن که برای آن نگاهبانی است که آن را نگه می دارد، مگر صدقه که خدای متعال خودش آن را نگه می دارد و پدرم وقتی صدقه می داد، آن را در دست سائل قرار می داد، پس آن را از وی می گرفت و می بوسید و می بویید، سپس آن را به سائل برمی گرداند.»
این مضمون در روایات دیگر هم وارد شده و شخص باید بداند که صدقه در دست چه کسی قرار می گیرد؛ از این رو نه تنها منت گذاری و تکبر در هنگام صدقه دادن امری ناپسند شمرده شده، بلکه هرگونه آزار و منت گذاری در واقع، منت نهادن بر خداوند بلندمرتبه است. بنابراین انسان می بایست همواره مواظبت نماید تا مبادا آزار و منتی از سوی وی واقع شود؛ زیرا تواضع و فروتنی از سوی صدقه دهنده به معنای خضوع نسبت به پروردگار است.
در روایات آمده است که هر کس صبح صدقه بدهد، از بلاهای آسمانی در آن روز مصون می ماند و اگر در اول شب صدقه دهد، از بلاهای آسمانی در آن شب در امان می ماند، و اگر کسی خانواده مسلمانی را کفایت نماید، گرسنگی شان را رفع نماید، بدن آنها را بپوشاند و آبروی آنها را حفظ کند، از هفتاد حج برتر است.
امام باقر از علی بن ابیطالب- علیهما السلام- نقل می کند که: آن حضرت فرمود: روزی یک دینار انفاق کردم، رسول خدا(ص)- به من فرمود: آیا نمی دانی که صدقه مؤمن از دستش بیرون نمی رود، تا آنکه از دهان هفتاد شیطان آزاد گردد (همه گویند: نده!) و در دست سائل قرار نگیرد، تا نخست در دست خدای بزرگ قرار گیرد، آیا خداوند چنین آیه ای نفرموده: آیا ندانسته اند که این فقط خداست که توبه را از بندگانش می پذیرد و صدقات را می گیرد. (اما علمت ان صدقه المؤمن لاتخرج من یده حتی یفک بها عن لحی سبعین شیطانا و ما یقع فی ید السائل حتی یقع فی ید الرب تبارک و تعالی الم یقل هذه الایه: الم یعلموا ان الله هو یقبل عن عباده و یأخد الصدقات. سوره توبه، آیه104، بحار، ج96، ص.127)
برای صدقه واجب یا مستحب، فوائد بسیاری است که از خلال روایات و آیات استفاده می شود:
1- پاداش زیاد اخروی، چنانکه از پیامبر اکرم(ص) نقل شده: آگاه باشید هر که انفاق نماید به صدقه ای، برای اوست به وزن هر درهم، مانند کوه احد از نعمت های بهشت.(1)
2- صدقه در دست پروردگار قرارگیرد، چنانکه از امام صادق(ع)- نقل شده که فرمود: هیچ چیزی نیست مگر آنکه فرشته ای بر آن موکل است، جز صدقه، چه آنکه آن در دست خدا واقع می شود.(2)
3- با صدقه مال کم نخواهد شد، همانطور که از موسی بن جعفر(ع) از پدران بزرگوارش از پیامبر اکرم(ص) نقل شده که فرمود: هیچگاه مال انسان با صدقه کم نخواهد شد، پس بدهید و نترسید.(3)
4- کمر شیطان را می شکند.(4)
5- مرگ بد را دفع می کند. (5)
6- عمر را زیاد می نماید.(6)
7- روزی را زیاد و فقر را برطرف سازد.(7)
8- شفا و دوای مریض است.(8)
9- از خطر خرابی محفوظ ماند.(9)
10- خانه و شهر را آباد سازد.(10)
11- قضاء حتمی آسمانی را برطرف کند.(11)
12- از اذیت درنده نگهداری نماید، چنانکه از حضرت رضا(ع) نقل شده: در زمانی بنی اسرائیل قحطی شدیدی سالیان پی درپی پدید آمد، در نزد زنی لقمه نانی بود، آن را در دهان گذاشت، سائلی او را صدا زد، زن گفت: در چنین وقتی ببخشم؟ آن را از دهان بیرون آورد و به سائل داد که ناگهان بچه کوچک او، در بیابان مورد حمله گرگ قرار گرفت، او را در دهان گرفت و فرار کرد. مادر بدنبال آن می دوید و فریاد می زد، پروردگار جبرئیل را فرستاد، بچه را از دهان گرگ گرفت و به مادر تحویل داد، فرمود: آیا خوشنود شدی؟ این لقمه بجای آن لقمه است.(12)
13- مال انسان را از تصرف اشرار حفظ می کند، چنانکه از پیامبر اسلام(ص) روایت شده، هر که در حالت اختیار، مال خود را از خوبان دریغ دارد، خداوند در حال اضطرار، مال او را نصیب اشرار کند.(13)
14- هفتاد در از شر و بدی را می بندد.(14)
15- تجارت سودمندی است، چه در دنیا و چه در آخرت، چنانکه از علی(ع) روایت شده: هرگاه گرسنه شدید، با خدا بوسیله صدقه سودا کنید.(15)
رسول اکرم(ص) فرمود: ان علی کل مسلم فی کل یوم صدقه ، قیل: من یطیق ذلک؟
قال (ص): اماطتک الاءذی عن الطریق صدقه ، و ارشادک الرجل الی الطریق صدقه ، و امرک بالمعروف صدقه ، و نهیک عن المنکر صدقه ، و ردک السلام صدقه
همانا برعهده هر مسلمانی است که در هر روز صدقه دهد، عرض شد: چه کسی توان انجام این کار را دارد؟ فرمود: اگر در مسیر و راه آنچه موجب اذیت رهگذر باشد برطرف سازی صدقه است، و راه نشان دادن به راهگذر صدقه است، و عیادت کردن مریض صدقه است، و امر به معروف و نهی از منکر صدقه است، و جواب سلام صدقه است. (بحارالانوار، ج 72، ص 05)
در اصول کافی آمده است: خداوند فرموده من برای هرچیز وکیلی قرار داده ام جز صدقه که خودم با دست خود می گیرم، حتی شخصی که یک دانه خرما یا نصف خرما را صدقه می دهد من آن را تربیت می کنم، مانند کسی که بچه خویش را تربیت می کند، درنتیجه آن یک دانه و نصف دانه در روز قیامت می آید و به اندازه کوه احد یا بزرگتر از آن جلوه می کند. (تفسیر احسن الحدیث، ج 4، ص 403)
در حدیث دیگری می خوانیم که مستحب است مریض با دست خود صدقه بدهد. صدقه دادن، فقر و نداری را دفع می کند و برخلاف ظاهر آن، که از دست دادن مالی است، خود عامل جلب و جذب نعمت و رهایی از فقر و بینوایی است. از این رو از امام باقر(ع) نقل شده است: «نیکی و صدقه، فقر را دور می کند...»
این مطلب ریشه قرآنی دارد؛ از نظر قرآن کریم انفاق در اره خدا، تجارتی پرسود و معامله ای ارزشمند است؛ زیرا افزون بر این که موجب جلب پاداش های عظیم و رسیدن به بهشت الهی می شود، انسان را از هول و هراس قیامت ایمن نموده و موجب نجات از عذاب دردناک الهی می شود؛ در دنیا نیز موجب رهایی از فقر و افزایش نعمت و برکت می شود که در آیات پیش گفته به روشنی برآن تصریح شده است.

پی نوشت ها :
1-بحار، ج 96، ص511.
2-ما من شیء الا وکل به ملک الا الصدقه فانها تقع فی یدالله، بحار، ج 96، ص 721.
3-و ما نقص مال من صدقه قط فاعطوا و لاتجبنوا. بحار، ج69، ص 131.
4- والصدقه تکسر ظهره. بحار، ج 69، ص 411.
5-الصدقه تمنع میته السوء، بحار ج 69، ص 421.
6-بحار، ج 69، ص 911.
7-استنزلوا الرزق بالصدقه، بحار، ج 69، ص 811، البر والصدقه ینفیان الفقر همان مدرک، ص 911.
8-داووا مرضاکم بالصدقه، بحار، ج 69، ص 021.
9- دفع الله عزوجل عنه الهدم. بحار، ج 69، ص 421.
01-ان الصدقه و صله الرحم تعمران الدیار. بحار، ج 69، ص 031.
11-تدفع القضاء المبرم من السماء بحار، ج 69، ص 031.
21-لقمه بلقمه ، بحار، ج 96، ص 421.
31-من منع ماله من الاخیار اختیاراً صرف الله ماله الی الاشرار اضطراراً. بحار، ج 96، ص 131.
41-قال النبی- صلی الله علیه و آله-: الصدقه تسد سبعین بابا من الشر. دعوات راوندی.
51- اذا املقتم فتاجروا الله بالصدقه. نهج البلاغه، ص 852، حکم.

توضیح: این مطلب توسط "فرشته محیطی" نگارش شده و در سایت www.maarefquran.org منتشر شده است.